Santa Croce’de Giotto fresklerini izlerken fenalaşan Stendhal’ın yaşadığı bu derin sanat sarsıntısı, bugün “Stendhal Sendromu” olarak biliniyor. Peki güzelliğin fazlası gerçekten hasta edebilir mi?
Sanat karşısında çarpan kalp
1817 yılında Floransa’ya gelen Fransız yazar Stendhal (Marie-Henri Beyle), Santa Croce Bazilikası’nda Giotto’nun fresklerini seyrederken beklenmedik bir şekilde duygusal ve fiziksel bir çöküş yaşadı. O ânı daha sonra şöyle anlatacaktı:
“Yüce güzelliğin seyrine öyle kapılmıştım ki, onu yakından görüyordum, adeta dokunuyordum… Kalbim çarpıyordu, hayat içimde kurumuştu, yere yığılacağım korkusuyla yürüyordum.”
Bu satırlar, yıllar sonra bir sendromun ismini taşıyacak, Floransa’daki Santa Maria Novella Hastanesi’nde çalışan İtalyan psikiyatrist Dr. Graziella Magherini’nin 1979’da tanımladığı “Stendhal Sendromu”na kaynaklık edecekti.
Nedir bu sendrom?
Stendhal Sendromu, estetik karşılaşma sonucu bireyde ani gelişen psikosomatik semptomlarla karakterize bir durumdur. Bu semptomlar arasında yoğun duygusal taşkınlık, baş dönmesi, taşikardi, terleme, yön kaybı, hatta görsel halüsinasyonlar yer alır. Özellikle sanatı ilk kez çok yoğun bir biçimde deneyimleyen bireylerde ortaya çıkabildiği gibi, estetik algısı yüksek ve duygusal hassasiyeti yoğun kişilerde daha sık görülür.
Floransa, Paris, Roma, Vatikan, Louvre ve Uffizi gibi sanatla “taşan” şehirlerde nadiren de olsa turistlerin baygınlık geçirdiği, nefes darlığı yaşadığı veya gözyaşlarına boğulduğu vakalar, sağlık görevlilerince kayda geçmiştir.
Sanatın taşıyamayacağı bir ağırlığı olabilir mi?
Peki neden sanat? Neden bir tablo, bir fresk ya da bir heykel karşısında insan bedeni “bozulur”? Bu sorunun yanıtı sadece tıbbi değil, aynı zamanda felsefidir.
Sanat felsefesinde Kant’tan bu yana estetik yargı, öznel ama evrensel bir algı olarak ele alınır. Kant’a göre, güzellik karşısında duyulan “haz”, çıkar gözetmeksizin yaşanır ve bu deneyim, yalnızca zihinsel değil, bedensel de olabilir.
Nietzsche ise “Tragedya’nın Doğuşu” adlı eserinde, sanatın insana katlanılmaz olanla yüzleşme gücü verdiğini savunur. Belki de bu güç, kimi zaman insanın taşıyamayacağı kadar yoğun bir duygu yüküyle gelir. Yani sanat, iyileştirici olduğu kadar yıkıcıdır da.
Sanat, psikolojik bir eylemdir
Psikanalitik yaklaşıma göre sanat, bastırılmış arzuların ve bilinçdışı imgelerin simgesel düzlemde dışavurumudur. Bu nedenle sanat eserleri sadece estetik objeler değil, aynı zamanda bilinçdışına açılan birer kapı olabilir. Freud’un “sanatçılar nevrozlarını estetikle dizginler” sözü bu bağlamda anlam kazanır.
Bir sanat eserine bakan kişi, bazen kendi içindeki karanlıkla karşılaşır. Bazen özlemleri, bastırmaları ya da travmaları harekete geçer. Özellikle Rönesans veya Barok gibi dönemlerin dinsel yoğunluğu olan eserleri, kimi bireyde aşırı ruhsal uyarılma yaratabilir.
Güzelliğin baş döndürücü yanı
Stendhal Sendromu, günümüz sanat deneyimlerinde nadir ama sembolik bir uyarıdır: Güzellik yalnızca estetik bir beğeni konusu değildir. Bazen gerçek anlamda sarsıcı olabilir. Tıpkı aşk gibi. Hatta bazı kaynaklar bu sendromu “sanata âşık olma hali” olarak tanımlar.
Antik Yunan’dan bu yana “güzellik” kavramı tanrısallaştırılmıştır. Apollon’un formunda, Afrodit’in teninde, Dionysos’un çılgınlığında… O halde bedenin bu denli güçlü bir kavramsal yüke tepki vermesi şaşırtıcı mı?
Herkesin taşıyamayacağı bir karşılaşma
Sanatla temas, yalnızca bir seyir değil; bir çarpışmadır. Bazılarımız o çarpışmadan ilhamla çıkar, bazılarımız ise başı dönerek. Stendhal Sendromu, sanatın sadece güzel değil, yoğun ve tehlikeli bir şey de olabileceğini hatırlatıyor.
Bugün bir müzede, bir fresk karşısında durduğunuzda kalbiniz hızla çarpıyorsa, ayaklarınızın altı boşalıyorsa ve boğazınıza bir şey düğümleniyorsa… belki de o anda sadece “güzel” bir şeye değil, kendinize dokunuyorsunuzdur.
